آموزشگاه حرفه اي آبادان؛ نخستين هنرستان صنعتی كشور و خاورميانه(قسمت اول)

تاسيس آموزشگاه حرفه اي آبادان يكي از تعهداتي بود كه در مقابل تمديد قرارداد دارسي به مدت 60 سال انجام گرفت؛ آموزشگاهي كه الگوي اوليه هنرستان­ ها و نظام کاردانش در ساختار آموزش و پرورش ایران شد.

در گذر از خیابان مرحوم دهداری آبادان، روبروی ورزشگاه تختی این شهر، ساختمان آموزشگاه حرفه ای پالایشگاه آبادان خودنمایی می کند. تابلو رنگ و رو رفته سر در این ساختمان سال تاسیس آن را 1312 نشان مي دهد كه بیانگر سابقه تاریخی طولاني این ساختمان و آموزشگاه است.

آموزشگاه حرفه اي آبادان حاصل تمدید قرارداد دارسی به مدت شصت سال با حكومت رضاخان بود. متعاقب مذاکرات خصوصی سرجان کدمن (Cadman) رئیس کل شرکت نفت ایران و انگلیس با دولت ايران در خرداد 1312 حق السهم ایران از عواید نفت به بیست درصد سود سهام بعلاوه چهار شیلینگ در هر تن نفت صادراتی افزایش یافت.

حوزه امتیاز شرکت نفت به یکصد هزار کیلومتر مربع در ایالت خوزستان و کرمانشاه محدود شد و شرکت متعهد شد برنامۀ آموزشی سریعی برای ایرانیان در زمینه مشاغل فنی صنایع نفت عهده دار شود و همان طور كه گفته شد، در مقابل مدت امتیاز نفت به مدت شصت سال تمدید شد.

همچنین قرار شد که از تعداد کارکنان غیرایرانی شرکت کاسته شود و سرویس های حمل و نقل و مخابرات شرکت در صورت لزوم در اختیار مقامات ایرانی گذارده شود.

بدین ترتیب پالایشگاه آبادان برای تربیت نیروی فنی ایرانی، آموزشگاهی را تحت عنوان Artisan school یا آموزشگاه حرفه‌ای که به «کارخانه‌ی کارآموزان» نیز معروف بود، تاسیس کرد؛ آموزشگاهي که الگوی اولیه هنرستان­ها و نظام کاردانش در ساختار آموزش و پرورش ایران شد. اندكي بعد شهرهاي اهواز، مسجد سليمان و آغاجاري نيز داراي آموزشگاه هاي فني و حرفه اي شدند.

اين آموزشگاه حرفه‌ای با مدیریت بسیار قوی و سختگیر، از بین نوجوانان – در هر سطح اجتماعی- جذب کارآموز می‌کرد. نکته جالب این بود که کارآموزان، می‌توانستند در نظام آموزش و پرورش مرسوم آن زمان در رشته های ریاضی، طبیعی و ادبی تحصیلات نظری خود را ادامه دهند و موفق به اخذ دیپلم متوسطه شوند و همزمان در آموزشگاه حرفه‌ای به فراگرفتن اصول اولیه صنعت و تکنولوژی بپردازند.

در پایان دوره، براساس هوش، استعداد و توانایی فنی آنها را بین واحدهای مختلف پالایشگاه مثل برق، آب و مکانیک، تراشکاری، عملیات پالایش و… به عنوان کارگر فنی تقسیم می‌کردند. البته آنهایی که موفق به اخذ دیپلم می‌شدند خیلی زود به درجه کارمندی ارتقاء یافته و از حقوق و مزایای بالاتری برخوردار می شدند.

بدون شک، آموزشگاه حرفه‌ای نقشی غیرقابل انکار در ساختار اجتماعی آبادان داشته زیرا تربیت چندین هزار نفر نیروی تکنسین فنی قابل و ماهر که بیشتر آنها جزو مدیران صنعت نفت کشور شدند، در کنار دانشگاه صنعت نفت آبادان (AIT) كه تربیت نیروی متخصص عالی رتبه نفت را برعهده داشت، موجب بالندگی، هدفمندی و پرورش نگاه صنعتی در جزئی ترین لایه های اجتماعی شهر آبادان بود.

و رفتارشناسی آبادانی ها در شهری که صنعت، تکنولوژی ‌وابزارهای نوین در تمامی لایه های اجتماعی آن رسوخ کرده بود و جمعیت قابل توجهی از آن را تکنسین های فنی و مجرب تشکیل می‌داد در مقایسه با سایر شهرها که ارتباطات اجتماعی بر پایه نیازها و تعاملات پیشه ‌ورانه، کشاورزی، صید و…بنا شده بود، ما را به نکات بسیار ویژه‌ای در نگاه جامعه شناسانه به آبادان می‌رساند.

تعطیلی آموزشگاه حرفه‌ای منجر به جایگزینی هیچ گزینه‌ همسطح دیگر در این شهر نشد و آموزش های فنی‌ و حرفه‌ای و هنرستان های فنی نیز با تمام غنا، تلاش و پشتکاری که در امر آموزش بروز ‌دادند، هیچ گاه نتوانستند جایگاهی را که «آموزشگاه حرفه‌ای» از نظر هدفمندی، ایجاد انگیزه، تضمین اشتغال، تحکیم روابط انسانی بین کارآموزان، وجدان کاری و درنهایت پیوند اجزای اجتماعی شهر دارا ‌بود، به دست آورند.

تفکرمدیریتی آموزشگاه حرفه‌ ای آنقدر جامع نگر بود که علاوه بر اهمیت به سطح آموزش فنی و نظری کارآموزان، به اوقات فراغت و کاهش ناهنجاری های روانی و جسمی ایشان نیز دقت می‌کرد و تاسیس «باشگاه کارآموزان» که یک باشگاه تمام عیار اجتماعی، ورزشی، هنری و… بود نیز درهمین راستا صورت گرفت.

در حقیقت، این سیستم برای تمام اوقات شبانه روز کارآموزان برنامه ریزی کرده بود تا حتی دوستان خود را نیز از بین افراد کوشا و هدفدار همچون خودشان انتخاب کنند، حتی اوقات فراغتشان را نیز باهم باشند و از ارتباط با افراد تنبل، بی کاره و بی انگیزه دوری کنند.

اين افراد بعدها در پالایشگاه استخدام و با همان دوستان همکار اداری و همسایه خانگی مي شدند و خانه سازمانی می‌گرفتند. به اين ترتيب بعد از ده ها سال، این تفکر منجر به دوستی های بسیار عمیق و رفتار سازمانی مسئولانه در ميان ایشان مي شد.

اكنون آموزشگاه حرفه ای پس از سالیان دراز خاموشی و فراموشی، با دستور بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت به بخشی از طرح موزه ها و اسناد صنعت نفت ایران و موزه نفت آبادان تبدیل می شود. آموزشگاه حرفه ای، جرثقیل تاریخی اکوان، مجتمع فرهنگی انکس و منازل تاریخی پالایشگاه، نیروگاه تاریخی تامین برق پالایشگاه و شهر آبادان و نخستین جایگاه فروش و عرضه بنزین کشور اجزاي تشكيل دهنده اين طرح هستند.

به نظر مي رسد باتوجه به نقشی بی بدیلی که آموزشگاه حرفه‌ای در بدنه صنعت نفت ایران داشت، همچنین جایگاه والایی که در مدیریت لایه‌های اجتماعی آبادان ایفا کرده بود تبدیل آن مکان به موزه‌ نفت یک ضرورت فرهنگی است.